Sandžak do Berlinskog kongresa
Prema novoj administrativnoj podjeli Osmanskog carstva, izvršenoj 1850/52. godine, umjesto pašaluka uvedeni su ejaleti (vilajeti), a umjesto sandžaka kajmakamluci.[1] Bosanski ejalet je podijeljen na šest kajmakamluka[2], od kojih je jedan bio i Novopazarski kajmakamluk sa sjedištem u Sjenici. Hercegovački ejalet podijeljen je na tri kajmakamluka: Mostarski, Trebinjski i Pljevaljski. Pojedini kajmakamluci su se dijelili na mudirluke, tako da je Bosanski ejalet imao 44, a Hercegovački 16 mudirluka. Novopazarski kajmakamluk u svom sastavu je imao sljedeće mudirluke (bivše nahije): Novi Pazar (s Mitrovicom i Banjskom), Višegrad, Sjenicu, Akovo (Bijelo Polje s Bihorom), Trgovište (s Rožajem) i Novu Varoš. U isto vrijeme, Pljevaljski kajmakamluk se dijelio na mudirluke: Pljevlja, Kolašin i Prijepolje.[3]
Nakon crnogorske pobjede na Grahovu, 12. maja 1858. godine, mirovnim ugovorom utvrđena je nova crnogorsko-turska granica u korist Crne Gore koja je, između ostalog, dobila i dio teritorije Novopazarskog sandžaka, tj. dio Gusinjskog kadiluka.
U to vrijeme po naređenju knjaza Danila II Petrovića, 27. i 28. juna 1858. godine, crnogorska vojska izvršila je stravičan genocid u Kolašinu, u kojem je ubijeno oko 1.000 Bošnjaka i skoro 2.000 ih zarobljeno i protjerano. Godinu dana nakon tog zločina, u istom gradu, Crnogorci su izveli još jednu akciju etničkog čišćenja nasilno pokrstivši 26 muslimanskih bratstava sa oko 750 članova.
Na političkom planu u to vrijeme, uredbom iz jula 1865. godine, ukinuti su pašaluci (ejaleti) i umjesto njih formirani vilajeti (pokrajine), kao veće administrativno-teritorijalne jedinice, upravno znatno zavisnije od centralne vlasti. Nakon toga, uredbom iz 1867. godine, vilajeti su podijeljeni na sandžake, a ovi na kaze (srezove), nahije i sela. Prema ovoj reorganizaciji, kajmakamluci su promijenili ime u sandžake ili live. Bosanski vilajet kao jedinstvena provincija podijeljen je na sedam sandžaka, zajedno sa centralnim sandžakom u kome je bilo sjedište vilajetske uprave, i to: 1. Sarajevski, 2. Travnički, 3. Bihaćki, 4. Banjalučki, 5. Zvornički (sa sjedištem u Tuzli), 6. Novopazarski (sa sjedištem u Sjenici) i 7. Hercegovački sandžak (sa sjedištem u Mostaru). Na čelu svakog sandžaka zadržani su kajmakami, a umjesto mudirluka uvedene kaze (kadiluci).
Pljevaljski kajmakamluk, koji je tada izdvojen iz Hercegovine, i čitavo Gornje Polimlje, koje je izuzeto iz Skadarskog sandžaka, priključeni su Novopazarskom sandžaku, koji se sastojao od sljedećih kaza (srezova): Novi Pazar, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje, Bijelo Polje (Akovo) sa Bihorom, Taslidža (Pljevlja), Mitrovica, Berane, Kolašin, Trgovište i Gusinje. U kazi Nova Varoš kao nahija se pominje Priboj, u kazi Novi Pazar nahija Vraneš. U sastav Bosanskog vilajeta, odnosno Novopazarskog sandžaka kao njegovog dijela, do 1868. godine nalazila se i gusinjska kaza[4], koja je do 1836. godine imala status kapetanije.
Godine 1872. iz Bosanskog vilajeta je ponovo izdvojen Novopazarski sandžak, kome je priključen i Niški sandžak iz Rumelijskog vilajeta i, na taj način, obrazovan Novopazarski vilajet.
